Od czasów renesansu artyści intensywnie interesowali się koncepcją miasta idealnego, chociaż wiele z nich pozostało niezrealizowanymi, niewidzialnymi miastami. Było tak aż po 'New Babylon' Constanta i projekty grupy Archigram w latach 60. Jednak w ciągu ostatnich 25 lat koncepcja ta nie odgrywała istotniejszej roli w artystycznym dyskursie, choć zestaw tematów przestrzeń/dom/miasto stanowił punkt wyjścia dla prac wielu artystów. Brak myślenia utopijnego, wyraźnie widoczny w przestrzeni politycznej i społecznej, przeniósł się również i na sztukę.

         Koncepcja miasta idealnego związana była zawsze z pytaniem o to, jak możliwie najlepiej zorganizować społeczeństwo. Stąd też przemyślenia dotyczące formy idealnego miasta często rozwijały się równolegle do społeczno-politycznych utopii. Ów bardzo wyraźny dzisiaj brak zainteresowania tematem "miasta idealnego" bierze się niewątpliwie z dotykającego współcześnie wszystkie utopie zasadniczego podejrzenia o bliskie związki z totalitaryzmem. Tworzone wedle reguł geometrii, zazwyczaj na planie prostokątnej siatki, idealne miasta miały być widomym znakiem i wyrazem racjonalności człowieka. Wykorzystanie siatki strukturalnej jako podstawy planu miasta znajdowało często swoistą kontynuację w kształcie poszczególnych budynków, których formy i fasady stanowiły wariacje tych samych modułów podstawowych.

         Dziś koncepcja miasta idealnego fascynuje przede wszystkim z estetycznego punktu widzenia. Jednak to nie konsekwentny układ geometryczny i klarowny podział stanowią o ich atrakcyjności, a wyczuwalny pod powierzchnią duch utopii - w całej swojej zdradliwej głębi. Szczególnie dziś, kiedy dyskusja na temat przestrzeni miejskiej wyznaczana jest przez tematy doraźnie, takie jak "Megalopolis" bądź zjawisko "kurczących się miast" ("shrinking cities"), nowe spojrzenie na koncepcje miasta idealnego, jak również poszukiwanie śladów wielu niewidzialnych miast, wydaje nam się szczególnie zasadne i potrzebne.

         Projekt Miasto Idealne - Miasta Niewidzialne będzie realizowany przez wielu partnerów i obejmie 40 artystów z 12 europejskich i 6 pozaeuropejskich krajów. Towarzyszyć mu będą dwa sympozja oraz wyczerpujący katalog. W każdym z miast planowana jest prezentacja w przestrzeni publicznej ok. 20 prac, w większości stworzonych na miejscu specjalne na tę wystawę, odnoszących się do konkretnej przestrzeni miejskiej oraz do uwarunkowań architektonicznych i historycznych. Obok placów i ulic częścią wyznaczanego przez instalacje szlaku staną się publiczne i częściowo publiczne wnętrza, takie jak dziedzińce, pasaże, muzea historyczne, synagogi, kościoły, bądź opuszczone budynki. Drugą dużą część projektu stanowić będzie składająca się z kilku części wystawa, odnosząca się do centralnego zagadnienia. Podobnie jak interwencje artystów w przestrzeni publicznej, wystawa odbywać się będzie w kilku miejscach, położonych w niewielkiej odległości od siebie.

         Artyści: Tarek Al-Ghoussein, Francis Alys, Carl Andre, Archigram, Colin Ardley, Tim Ayres, Miroslaw Balka, Daniela Brahm, Pedro Cabrita Reis, Rui Calçada Bastos, Constant, Jonas Dahlberg, Tacita Dean, Jarosław Fliciński, Carlos Garaicoa, Dan Graham, George Hadjimichalis, Rula Halawani, Franka Hörnschemeyer, Cragie Horsfield, Katarzyna Józefowicz, Jakob Kolding, Ola Kolehmainen, Lucas Lenglet, Sol LeWitt, David Maljkovic, Gerold Miller, Matthias Müller, Teresa Murak, Brian O'Connel, Daniel Roth, Albrecht Schäfer, Kai Schiemenz, Les Schliesser, Melanie Smith, Monika Sosnowska, David Tremlett, Anton Vidokle, Lawrence Weiner, Tilman Wendland, Krzysztof Zieliński. Kuratorami projektu Miasto Idealne - Miasta Niewidzialne są Sabrina van der Ley i Markus Richter, European Art Projects.

Koncept

Idea

         Intensywne zainteresowanie artystów koncepcją miasta idealnego pojawia się w okresie wczesnego modernizmu. Nierzadko dochodziło na tym polu do przenikania się i łączenia utopijnych projektów architektonicznych i swobodnej działalności artystycznej, tak jak miało to miejsce w przypadku architektonicznych fantazji grupy "Die Gläserne Kette" skupionej wokół Bruno Tauta, czy projektów konstruktywistów rosyjskich Tatlina, Malewicza czy El Lisickiego, aż po projekt "New Babylon" Constanta i prace grupy Archigram w latach 60.

         W ciągu ostatnich 25 lat koncepcja ta nie odgrywała istotniejszej roli w artystycznym dyskursie, choć kompleks tematyczny przestrzeń/dom/miasto stanowił punkt wyjścia w pracach wielu artystów. Brak myślenia wizjonerskiego - utopijnego, wyraźnie widoczny we współczesnej przestrzeni politycznej i społecznej, przeniósł się również na sztukę: punktem wyjścia i materiałem dla wielu instalacji i rzeźb jest dziś dom, pojmowany jako indywidualna przestrzeń, osłona egzystencji. Lista artystów, którzy zagadnienie to uczynili tematem swoich prac, jest niezliczona: poczynając od takich nazwisk jak Gordon Matta-Clark i Dan Graham przez Mario Merza, Rachel Whiteread, Pedra Cabritę Reisa i Andreę Zittel, po młodych artystów, jak np. Monika Sosnowska.

         Koncepcja miasta idealnego związana zawsze była z pytaniem o to, jak możliwie najlepiej urządzić świat. Stąd też przemyślenia dotyczące formy idealnego miasta często rozwijały się równolegle do społeczno-politycznych utopii. Ów bardzo wyraźny dzisiaj brak zainteresowania tematem miasta idealnego bierze się niewątpliwie z charakterystycznego współcześnie podejrzenia o bliskie związki utopii z totalitaryzmem. Ta zasadnicza podejrzliwość jest zresztą w odniesieniu do projektów idealnych miast uzasadniona. Większość tego typu projektów wykazuje cechy totalitarne lub przynajmniej wyraźnie autorytarne.

         Tworzone wedle reguł geometrii, zazwyczaj na planie prostokątnej siatki, idealne miasta miały być widomym znakiem i wyrazem racjonalności człowieka. Wykorzystanie siatki strukturalnej jako podstawy planu miasta znajdowało często swoistą kontynuację w kształcie poszczególnych budynków, których formy i fasady stanowiły wariacje tych samych modułów podstawowych. Mieszkańcy tych miast powinni i musieli podporządkować się narzuconemu w ten sposób porządkowi. Jednostajność projektów rozciągała się również na życie codzienne mieszkańców. Twórcy nowych Światów niejednokrotnie określali bowiem także wzory obowiązujących powszechnie ubiorów, nowy język czy też nowy kalendarz. Standardyzacja, ścisłe hierarchie i kontrola społeczeństwa są częstym i charakterystycznym elementem projektów idealnych miast.

         Tylko niewiele idealnych miast zostało faktycznie - częściowo bądź w całości - wybudowanych. Szczególnie te projekty, które związane były ściśle z utopiami społecznymi, pozostawały zazwyczaj niezrealizowane - stąd można tu mówić o niewidzialnych miastach. Wydany w roku 1972 zbiór portretów miast "Le citta invisibili" autorstwa Italo Calvino dodał poetyckiego wymiaru powstałym z ducha myślenia utopijnego historycznym projektom idealnych miast.

         Zarówno w Europie jak i w Ameryce Północnej i Południowej znajdziemy liczne miasta - jak najbardziej widzialne - zawdzięczające swój kształt różnym koncepcjom miasta idealnego. Należą do nich przede wszystkim fundacje książęce, takie jak renesansowe miasta Sabbioneta i Pienza we Włoszech, czy Zamość w Polsce, a także barokowe założenia miejskie w rodzaju Poczdamu czy Vila Real de Santo Antonio w Portugalii. Miasta te do dziś zachowały, przynajmniej częściowo, geometryczny układ i jednolitość zabudowy. Społeczny potencjał miast idealnych widoczny jest natomiast raczej na przykładzie XIX-wiecznych osiedli powstałych z ducha socjalizmu utopijnego, takich jak Familistere Godina w północno-francuskim Guise, czy też osiedli robotniczych w rodzaju Karlsruhe Dammerstock czy berlińskiego Hufeisensiedlung, powstających w latach 20. XX w. głównie w Niemczech, jako późne odzwierciedlenie tych idei.

         Dziś koncepcja miasta idealnego fascynuje przede wszystkim z estetycznego punktu widzenia. Jednak to nie konsekwentny układ geometryczny i klarowny podział stanowią o ich atrakcyjności, a wyczuwalny pod powierzchnią duch utopii - w całej swojej zdradliwej głębi. Szczególnie dziś, kiedy dyskusja na temat przestrzeni miejskiej wyznaczana jest przez tematy doraźnie politycznej natury, takie jak zjawisko kurczących się miast (shrinking cities) - nowe spojrzenie na koncepcje miasta idealnego wydaje nam się szczególnie istotne.

Miejsca

         Celem planowanej przez nas wystawy z udziałem międzynarodowych artystów jest ponowne wprowadzenie tematu miasta idealnego do świadomości publicznej. Wystawa odbędzie się latem 2006 w Zamościu i jesienią 2006 w Poczdamie. Zamiarem naszym jest skonfrontowanie zaproszonych artystów z dwoma założeniami idealnych miast - względnie z tym, co z nich pozostało do dziś.

         Miejscem pierwszej prezentacji będzie Zamość, mało znane na arenie międzynarodowej miasto idealne, o niemal w pełni zachowanym kształcie i strukturze. Zamość został założony przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego między rokiem 1580 a 1605 według planów włoskiego architekta Bernardo Morando. Miasto położone było na jednym z ważnych szlaków handlowych łączących Europę Południową i Wschodnią, a jego mieszkańcy przybyli z różnych części kontynentu, o czym świadczą m.in. zachowane do dziś okazałe kamienice ormiańskie na Rynku Wielkim. W kolejnych stuleciach miasto rozrosło się tylko w niewielkim stopniu, natomiast oszczędzone zostały mu poważniejsze zniszczenia. Dzisiejszy Zamość położony jest w oddaleniu od większych polskich ośrodków miejskich, w pobliżu granicy ukraińskiej, w województwie lubelskim.

         Poczdam natomiast nie został założony jako miasto idealne, lecz ze słowiańskiej osady urósł do rangi rezydencji książąt brandenburskich. Dopiero na przełomie XVII i XVIII w. miasto zostało rozszerzone o prostokątną siatkę ulic, która do dzisiaj wyznacza plan miasta. Autorem projektu rozszerzenia miasta był Johann Gregor Memhardt, dla niego z kolei inspiracją stały się idee Nicolausa Goldmanna, matematyka i projektanta idealnych miast. Wskutek całkowitego zniszczenia starego miasta, barokowe założenia miejskie znalazły się w centrum dzisiejszego Poczdamu. Podobnie jak w przypadku Zamościa, za rozszerzeniem i przekształceniem Poczdamu stała silna osobowość władcy, w osobie księcia elektora Fryderyka Wilhelma; charakter obu miast wyznacza polityczna funkcja reprezentacji.

         Obu miastom przypadła również wyjątkowa rola w czasach narodowego socjalizmu i okupacji ziem polskich. Na tle historycznych wydarzeń koncepcja miasta idealnego ukazuje się w szczególnie demaskującym świetle: 21 marca 1933 w Kościele Garnizonowym w Poczdamie miała miejsce uroczystość państwowa, która przeszła do historii jako "Dzień Poczdamu", zainscenizowana przez nowy jeszcze wówczas reżim jako symboliczne połączenie spuścizny państwa pruskiego z ideologią narodowego socjalizmu.

         Zamość natomiast stał się w ramach "Generalplan Ost" swego rodzaju laboratorium SS. Okoliczne ziemie miały być pierwszym regionem tzw. wielkiego osadnictwa niemieckiego. W listopadzie 1942 r. rozpoczęto planowe osiedlanie niemieckich rodzin na tych terenach. Zamość przemianowany został na "Himmlerstadt". W tym samym czasie 35 tysięcy dzieci w regionie odebranych zostało rodzicom: część z nich zamordowano, a część wywieziono do ośrodków germanizacyjnych. Dzisiaj o tych wydarzeniach przypomina "Rotunda", dawna prochownia, w której Gestapo i SS dokonywały zbiorowych egzekucji.

Oba miasta znajdują się obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Colin Ardley - Project for Ideal City - Invisible Cities, 2006

Daniela Brahm - Project for Ideal City - Invisible Cities, 2006

Franka Hörnschemeyer - Project for Ideal City - Invisible Cities, 2006

Kai Schiemenz - Project for Ideal City - Invisible Cities, 2006

Les Schlieser - Project for Ideal City - Invisible Cities, 2006

Wystawa

         W każdym z miast planowana jest publiczna prezentacja ok. 20 prac odnoszących się do konkretnej przestrzeni miejskiej oraz do uwarunkowań architektonicznych i historycznych. 15 prac stworzonych zostanie na miejscu specjalne na wystawę; istniejące dzieła będą zaś dostosowane do lokalnej zabudowy miejskiej. Obok przestrzeni miejskiej częścią wyznaczanego przez instalacje szlaku staną się publiczne wnętrza, takie jak kościoły, synagogi, pasaże, pomieszczenia Muzeum Historycznego, bądź opuszczone budynki. Umożliwi to włączenie projekcji slajdowych i wideoinstalacji w całość przedsięwzięcia. Zgodnie z tematem projektu, większość prac odnoszących się do danego miejsca stanowią projekty architektoniczne, rzeźby bądź instalacje. W Zamościu prace prezentowane będą przede wszystkim na Rynku Wielkim i w okolicznych budynkach, w Poczdamie natomiast szlak ekspozycji będzie się rozciągał na terenie pierwszego i drugiego barokowego rozszerzenia miasta. Istniejące dzieła, których prezentacja będzie ściśle powiązana z miejscem, to przede wszystkim prace medialne, takie jak Homes for America Dana Grahama, które prezentowane będą zgodnie z pierwotnym zamierzeniem autora w formie projekcji slajdowych, oraz prace fotograficzne Craigie Horsfield, powstałe Zamościu w latach 70.

         Obok prezentacji dzieł artystów, stanowiących jądro projektu Ideal City - Invisible Cities, w każdym z miast planowana jest także kilkumodułowa wystawa i podejmująca interesujące nas aspekty centralnego zagadnienia. Zależało nam przy tym z jednej strony na uniknięciu funkcjonalizacji dobranych przez nas prac i artystów, czy też użycia ich w roli argumentów na rzecz naszej tezy, z drugiej strony - na nadaniu wystawie charakteru eseistycznego. Poszczególne części wystawy nie będą jednak tworzyć zamkniętych całości, następujących kolejno po sobie. Prace przynależące do poszczególnych modułów będą pokazywane wspólnie, tak by wzajemnie się objaśniać. Podobnie jak interwencje artystów w przestrzeni publicznej, wystawa będzie się odbywać w kilku miejscach, położonych w niewielkiej odległości od siebie.

         Oprócz prezentacji dzieł artystycznych, niezwiązanych z jakimikolwiek projektami urbanistycznymi czy architektonicznymi, do wystawy włączyliśmy również trzech architektów z ich projektami miast idealnych: Le Corbusiera, Oskara Niemeyera i Oskara Hansena.

         - Pierwsza część wystawy poświęcona jest explicite miastu idealnemu. Jako kontrast do miast idealnych Zamościa i Poczdamu, stanowiących tło dla naszego projektu, pokazane zostaną trzy projekty miast idealnych wyrastające z ducha modernizmu lat 50. i 60.: Chandigar Le Corbusiera, Brasilia Oskara Niemeyera oraz projekty Oskara Hansena dla Lublina, prezentowane w formie dokumentacji fotograficznej. Ramę dla dokumentacji utworzy zaś instalacja berlińskiego artysty Tilmana Wendlanda. Do tego pokazany zostanie film Mattiasa Müllera o Brasilii - Vacancy.

         - Kolejna część wystawy poświęcona będzie miastom niewidzialnym. Podczas gdy pierwsza część stoi pod znakiem niewzruszonej modernistycznej wiary w możliwość ciągłego udoskonalania planów i człowieka, składające się na część drugą anarchiczno- sytuacjonistyczne wizje późnych lat 60., reprezentowane przez prace Constanta i grupy Archigram, stanowią przejście do prac czysto artystycznych, krążących wokół tematu bądź w intrygujący sposób podejmujących analizę zjawiska niewidzialności miast. Taką pracą jest np. wideoinstalacja Ruly Halawani o nowym murze w Jerozolimie.

         Artyści do dziś dają się zainspirować książce Italo Calvino, jak miało to na przykład miejsce w przypadku Jonasa Dahlberga, który dla własnych potrzeb całkiem od nowa zdefiniował dla siebie zawarte w jej tytule pojęcie. Wystawa ukaże fascynacje artystyczne, których źródłem jest koncepcja niewidzialnych miast.

         - Końcowa, trzecia część siatka (The Grid) stanowi swego rodzaju hommage "against all odds" na geometryczną siatkę i kąt prosty. Tradycja sztuki konkretnej i konstruktywistycznej z punktu widzenia historii idei związana jest nierozłącznie z koncepcją miasta idealnego. Związki te zamierzamy prześledzić w pierwszym rzędzie na przykładzie prac artystów takich jak Jarosław Fliciński i Gerold Miller, podejmujących swego rodzaju grę z tradycją modernistyczną.

         Artyści, których zaprosiliśmy do udziału w projekcie Ideal City - Invisible Cities pochodzą z różnych kręgów kulturowych i reprezentują różne pokolenia. Zaproszeni zostali z jednej strony starsi artyści konceptualni, jak David Tremlett i Lawrence Weiner, których twórczość wykazuje swego rodzaju powinowactwo z tematem wystawy. Z drugiej strony wybraliśmy artystów średniego pokolenia, takich jak Pedro Cabrita Reis czy George Hadjimichalis, którzy w swoich pracach intensywnie zajmowali się tematem miasta i architektury. Brian O'Connell i Lucas Lenglet reprezentują natomiast najmłodsze pokolenie artystów podejmujących ponownie formy i najważniejsze pytania modernizmu.

Wystawa w Zamościu

18.6 - 22.8.2006

Lokalizacja wystawy:

Akademia - (Liceum im. Jana Zamoyskiego) pl. J. Jaroszewicza / Rynek Solny

Muzeum Zamojskie - ul. Ormiańska 30

BWA - Galeria Zamojska - Rynek Wielki 27

Synagoga - ul. Pereca 14

Kazamata Bastionu VII - wejście od ul. W. Łukasińskiego / róg ul. Partyzantów

Kazamata Bastionu I - (Zamojski Klub Karate) - wejście od ul. Bazyliańskiej

i różne miejsca w przestrzeni publicznej miasta.

Więcej informacji, portofilio artystów:

www.idealcity-invisiblecities.org